Choroby autoimmunologiczne (ChA) stanowią heterogenną grupę schorzeń charakteryzujących się nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego, skierowaną przeciwko własnym tkankom organizmu. Do najczęściej występujących należą m.in. reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), stwardnienie rozsiane (SM), choroba Hashimoto, toczeń rumieniowaty układowy (TRU) czy nieswoiste choroby zapalne jelit (NZJ). Wzrost częstości ich diagnozowania w ostatnich dekadach wiąże się z czynnikami środowiskowymi, dietetycznymi oraz stylem życia.
Współczesne podejście terapeutyczne obejmuje leczenie farmakologiczne, ale coraz częściej podkreśla się rolę dietoterapii, która – poprzez modulację stanu zapalnego, mikrobioty jelitowej oraz metabolizmu – może stanowić istotny element wspomagający leczenie. Aktualne badania wskazują, że odpowiednio dobrane strategie żywieniowe wpływają na poprawę jakości życia pacjentów, zmniejszenie nasilenia objawów oraz ograniczenie progresji choroby.
Dietoterapia definiowana jest jako wykorzystanie interwencji żywieniowych w celu wspomagania leczenia lub profilaktyki chorób. W kontekście ChA jej głównym celem jest:
Przegląd badań klinicznych z podkreśla, że dieta przeciwzapalna, bogata w produkty roślinne, kwasy omega-3 oraz błonnik, wiąże się z mniejszym nasileniem objawów u pacjentów z RZS i NZJ.
Dieta przeciwzapalna bazuje na produktach bogatych w antyoksydanty (warzywa, owoce, orzechy), kwasy tłuszczowe omega-3 (ryby, siemię lniane, olej lniany), polifenole (zielona herbata, oliwa z oliwek) oraz błonnik pokarmowy. Badania wskazują, że jej stosowanie zmniejsza markery zapalne, takie jak CRP czy IL-6, co koreluje z poprawą objawów klinicznych w RZS i SM.
Jednym z najlepiej przebadanych modeli żywienia jest dieta śródziemnomorska (MedDiet). Oparta na warzywach, owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, oliwie z oliwek, rybach oraz ograniczeniu mięsa czerwonego, wykazuje działanie immunomodulacyjne. Badania z ostatnich lat potwierdzają jej skuteczność w poprawie funkcji układu sercowo-naczyniowego u pacjentów z TRU oraz redukcji objawów zmęczenia w SM.
U części pacjentów korzystne efekty przynosi dieta eliminacyjna, polegająca na wykluczeniu potencjalnych alergenów pokarmowych (np. glutenu, nabiału, soi). Szczególną popularność zyskał protokół autoimmunologiczny (AIP), będący restrykcyjną formą diety paleolitycznej. Badania z 2022 roku wykazały, że stosowanie AIP przez pacjentów z chorobą Hashimoto przyczyniło się do poprawy parametrów tarczycowych i zmniejszenia objawów zmęczenia.
Mikrobiota jelitowa odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu odpowiedzi immunologicznej. Zaburzenia jej równowagi (dysbioza) obserwowane są w wielu ChA. Interwencje żywieniowe mające na celu jej modulację obejmują dietę bogatą w błonnik, fermentowane produkty mleczne oraz suplementację probiotykami i prebiotykami. Randomizowane badania kliniczne z lat 2021–2023 potwierdziły, że suplementacja Lactobacillus i Bifidobacterium może redukować objawy w NZJ oraz poprawiać wskaźniki immunologiczne.
Witamina D pełni funkcje immunomodulacyjne, a jej niedobór jest powszechny w populacji pacjentów z ChA. Suplementacja dawką dostosowaną do poziomu 25(OH)D w surowicy krwi prowadzi do zmniejszenia ryzyka zaostrzeń SM i poprawy wyników leczenia w RZS.
Kwasy eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA) zmniejszają produkcję cytokin prozapalnych, takich jak TNF-α czy IL-1β. Randomizowane badania kliniczne wykazały, że suplementacja omega-3 redukuje ból stawów i poprawia mobilność pacjentów z RZS.
Kurkumina (z kurkumy) oraz resweratrol (z winogron) wykazują działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne. Badania z 2021–2023 roku wskazują, że suplementacja kurkuminą zmniejsza nasilenie objawów u pacjentów z NZJ, a resweratrol poprawia parametry metaboliczne u osób z RZS.
Coraz częściej podkreśla się potrzebę indywidualizacji zaleceń dietetycznych w zależności od rodzaju choroby autoimmunologicznej, wieku, płci, stopnia zaawansowania schorzenia oraz preferencji pacjenta. Nowoczesne podejście wykorzystuje narzędzia nutrigenomiki i analizy mikrobiomu w celu opracowania spersonalizowanych planów dietetycznych.
Dietoterapia w chorobach autoimmunologicznych stanowi ważny element wspierający leczenie farmakologiczne. Aktualne badania potwierdzają skuteczność modeli żywieniowych opartych na diecie przeciwzapalnej i śródziemnomorskiej, a także korzyści wynikające z suplementacji witaminą D, kwasami omega-3 oraz polifenolami. Interwencje ukierunkowane na modulację mikrobioty jelitowej zyskują coraz większe znaczenie, podobnie jak personalizacja zaleceń dietetycznych.
Wdrożenie dietoterapii wymaga współpracy interdyscyplinarnej – lekarzy, dietetyków i specjalistów ds. żywienia – oraz dalszych badań klinicznych, które pozwolą opracować bardziej precyzyjne wytyczne.
