Wstęp

Zespół jelita drażliwego (ang. Irritable Bowel Syndrome, IBS) stanowi jedno z najczęściej diagnozowanych zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego, dotykające 7–15% populacji krajów rozwiniętych. Charakteryzuje się przewlekłymi bólami brzucha, wzdęciami, zaburzeniami rytmu wypróżnień oraz nadwrażliwością trzewną. Patogeneza IBS jest wieloczynnikowa – obejmuje zaburzenia osi mózg–jelito, zmiany w składzie mikrobioty jelitowej, nadmierną fermentację niektórych składników odżywczych oraz czynniki psychologiczne.

Jedną z najlepiej udokumentowanych interwencji żywieniowych w leczeniu IBS jest dieta o obniżonej zawartości FODMAP (Fermentable Oligo-, Di-, Monosaccharides And Polyols). Jest to protokół dietetyczny, którego celem jest ograniczenie spożycia fermentujących węglowodanów szybko ulegających fermentacji w jelicie grubym, prowadzących do nadmiernej produkcji gazów i nasilania objawów.

Badania z lat 2021–2025 coraz wyraźniej pokazują skuteczność diety low FODMAP w redukcji objawów IBS. Szczególną uwagę zwraca się na jej wpływ na jakość życia pacjentów, powiązania z mikrobiotą jelitową oraz możliwości personalizacji interwencji dietetycznej.

1. Zespół jelita drażliwego – charakterystyka i patomechanizmy

1.1. Definicja i kryteria diagnostyczne

Według Kryteriów Rzymskich IV, IBS rozpoznaje się na podstawie nawracających bólów brzucha występujących średnio co najmniej raz w tygodniu przez ostatnie trzy miesiące, powiązanych z zaburzeniami rytmu wypróżnień i konsystencji stolca.

1.2. Patomechanizmy IBS

Aktualne publikacje wskazują, że główną rolę w patogenezie IBS odgrywają:

• nadwrażliwość trzewna, związana z nadmierną reakcją receptorów bólowych,
• dysbioza mikrobioty jelitowej, prowadząca do zaburzeń fermentacji i wytwarzania krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFA),
• zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego, szczególnie przyspieszony pasaż w typie biegunkowym (IBS-D) oraz spowolniony pasaż w typie zaparciowym (IBS-C),
• czynnik psychologiczny – lęk, stres i depresja nasilają percepcję objawów.

2. Dieta low FODMAP – założenia i mechanizmy działania

2.1. Charakterystyka FODMAP

FODMAP to grupa węglowodanów słabo wchłanianych w jelicie cienkim, obejmująca:

• oligosacharydy (fruktany, galaktany),
• disacharydy (laktoza),
• monosacharydy (fruktoza w nadmiarze),
• poliole (sorbitol, mannitol).
  

Mechanizm wywoływania objawów IBS polega na ich efekcie osmotycznym (przyciąganie wody do światła jelita) oraz fermentacji przez bakterie jelitowe, co prowadzi do powstawania gazów, rozdęcia jelit i bólu.

2.2. Etapy diety low FODMAP

Faza eliminacji (4–6 tygodni): znaczące ograniczenie produktów wysokich w FODMAP.
Faza reintrodukcji: stopniowe wprowadzanie grup węglowodanów celem identyfikacji indywidualnych nietolerancji.
Faza personalizacji: tworzenie długofalowego planu żywieniowego dostosowanego do tolerancji pacjenta.

3. Skuteczność diety low FODMAP – przegląd badań po 2021 roku

3.1. Wyniki badań klinicznych

Metaanaliza opublikowana w 2022 roku w potwierdziła, że dieta low FODMAP prowadzi do istotnej redukcji objawów IBS u 50–80% pacjentów, w porównaniu z dietami konwencjonalnymi. Badania Uniwersytetu Jagiellońskiego (2023) wykazały, że po 6 tygodniach interwencji dietetycznej pacjenci zgłaszali zmniejszenie częstości bólów brzucha o 60%, a poprawa jakości życia była porównywalna z efektami farmakoterapii.

3.2. Wpływ na mikrobiotę jelitową

Ograniczenie FODMAP zmienia profil mikrobioty – zmniejsza liczebność bakterii produkujących gaz, ale jednocześnie może redukować populację Bifidobacterium. Dlatego rekomenduje się wzbogacenie diety o błonnik rozpuszczalny oraz probiotyki.

3.3. Personalizacja interwencji

Najnowsze doniesienia wskazują, że największe korzyści uzyskują pacjenci, u których przeprowadzono dietę pod nadzorem dietetyka klinicznego. Personalizacja reintrodukcji FODMAP pozwala uniknąć niedoborów pokarmowych i długoterminowych zaburzeń mikrobioty.

4. Porównanie diety low FODMAP z innymi strategiami dietetycznymi

4.1. Dieta bogatoresztkowa (wysokobłonnikowa)

Według SGGW (2023), dieta bogata w błonnik może poprawiać pasaż jelitowy i wspierać mikrobiotę, jednak w wielu przypadkach nasila wzdęcia i ból u pacjentów z IBS.

4.2. Eliminacja glutenu i laktozy

Choć eliminacja glutenu czy laktozy bywa stosowana empirycznie, badania kliniczne po 2021 r. wskazują, że skuteczność tych interwencji jest niższa niż dieta low FODMAP i dotyczy głównie wąskich podgrup pacjentów.

4.3. Interwencje probiotyczne

Suplementacja probiotykami (np. Bifidobacterium infantis) poprawia niektóre objawy IBS, jednak najlepsze efekty obserwuje się przy łączeniu probiotykoterapii z dietą low FODMAP.

5. Wyzwania i ograniczenia stosowania diety low FODMAP

Ryzyko niedoborów – eliminacja wielu produktów może obniżyć podaż wapnia, żelaza i błonnika.
Trudności praktyczne – konieczność edukacji pacjenta, stosowania aplikacji i tabel FODMAP.
Zróżnicowana odpowiedź pacjentów – część chorych nie reaguje poprawą, co sugeruje heterogenność mechanizmów IBS.

Tabela 1. Porównanie skuteczności wybranych interwencji dietetycznych w IBS (badania po 2021 r.)

Podsumowanie

Dieta low FODMAP jest obecnie jedną z najlepiej udokumentowanych i najskuteczniejszych strategii dietetycznych w terapii zespołu jelita drażliwego. Badania z lat 2021–2025 jednoznacznie potwierdzają jej efektywność w redukcji objawów, poprawie jakości życia oraz wpływie na mechanizmy patofizjologiczne związane z nadwrażliwością trzewną i fermentacją jelitową.

Jednocześnie dieta ta wymaga indywidualizacji i prowadzenia pod opieką dietetyka, aby zminimalizować ryzyko niedoborów i negatywnego wpływu na mikrobiotę. W przyszłości wskazane są dalsze badania dotyczące długoterminowych skutków stosowania diety oraz jej synergii z innymi metodami terapeutycznymi, w tym probiotykami i farmakoterapią.