W ostatnich dwóch dekadach obserwuje się dynamiczny wzrost konsumpcji ultraprzetworzonej żywności (UPF, ang. ultra-processed foods), co stanowi istotne wyzwanie dla zdrowia publicznego. Produkty te, zgodnie z klasyfikacją NOVA, obejmują wyroby poddane licznym procesom technologicznym i zawierające substancje dodatkowe, takie jak emulgatory, barwniki, wzmacniacze smaku czy stabilizatory. Charakteryzują się wysoką gęstością energetyczną, niską zawartością błonnika, witamin i minerałów oraz obecnością składników sprzyjających rozwojowi zaburzeń metabolicznych, m.in. cukrów prostych i tłuszczów trans.
Celem niniejszego opracowania jest analiza wyników badań kohortowych i interwencyjnych opublikowanych po 2021 roku, oceniających wpływ spożycia UPF na zdrowie metaboliczne. Uwzględniono mechanizmy patofizjologiczne, skutki zdrowotne oraz znaczenie regulacji apetytu.
Klasyfikacja NOVA wyróżnia cztery grupy żywności, z których czwarta obejmuje produkty ultraprzetworzone. Do tej kategorii należą m.in. słodzone napoje, słodycze, produkty typu fast-food, słone przekąski, instant noodles oraz wysoko przetworzone wyroby mięsne.
W literaturze podkreśla się, że UPF nie tylko dostarcza zbędnych kalorii, lecz także wpływa na układ neuroendokrynny regulujący apetyt i odczuwanie sytości. Produkty te charakteryzuje wysoki indeks glikemiczny i obecność składników silnie pobudzających układ nagrody w mózgu, co może prowadzić do nadkonsumpcji.
Badania interwencyjne wskazują, że spożycie UPF sprzyja dodatniemu bilansowi energetycznemu poprzez zmniejszoną kontrolę łaknienia i zwiększoną konsumpcję kalorii. Produkty te są łatwe w spożyciu, szybkie w przygotowaniu, a ich tekstura i smak wzmagają chęć jedzenia.
Wysoki stopień przetworzenia wiąże się z niską zawartością błonnika i obecnością dodatków technologicznych, takich jak emulgatory i sztuczne słodziki, które mogą zaburzać mikrobiotę jelitową. Dysbioza sprzyja rozwojowi insulinooporności, przewlekłego stanu zapalnego i zespołu metabolicznego.
Produkty ultraprzetworzone zawierają związki prozapalne, w tym tłuszcze trans i zaawansowane produkty glikacji (AGEs). Akumulacja tych składników nasila stres oksydacyjny, prowadząc do uszkodzeń komórkowych i rozwoju chorób metabolicznych.
Najnowsze dowody wskazują, że UPF zaburza sygnalizację leptyny i greliny – hormonów odpowiedzialnych za regulację sytości i głodu. W konsekwencji dochodzi do kompulsywnego spożycia pokarmu, utrudniającego redukcję masy ciała.
Przegląd systematyczny badań obserwacyjnych wykazał, że wysokie spożycie UPF wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju zespołu metabolicznego o 25–35%. Zależność ta dotyczyła szczególnie otyłości brzusznej, hipertriglicerydemii i obniżonego stężenia HDL.
Analizy kohortowe obejmujące populacje Europy i Azji wskazują, że regularna konsumpcja UPF zwiększa ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 o 15–20% w perspektywie 10–15 lat.
Metaanaliza badań kohortowych przeprowadzona w 2024 r. dowodzi, że spożycie ultraprzetworzonych produktów wiąże się z wyższym ryzykiem nadciśnienia tętniczego oraz choroby niedokrwiennej serca.
Interwencje żywieniowe wskazują, że osoby spożywające dietę bogatą w UPF mają istotnie wyższy wskaźnik masy ciała (BMI) oraz większe trudności w redukcji wagi mimo stosowania deficytu kalorycznego.
| Autorzy / Rok | Typ badania | Główne wyniki | Populacja |
| Kapczuk, 2024 | Kohortowe | ↑ ryzyko cukrzycy typu 2 i dyslipidemii | 50 000+ |
| Shu i in., 2023 | Przegląd systematyczny (kohorty) | ↑ ryzyko zespołu metabolicznego (25–35%) | 500 000+ |
| Lv i in., 2024 | Umbrella review | ↑ ryzyko chorób sercowo-naczyniowych | badania globalne |
| Medonet, 2025 | Interwencyjne | Brak spadku masy ciała mimo deficytu kalorii | 200 |
| Gawęcka, 2023 | Interwencyjne | Poprawa parametrów metabolicznych po ograniczeniu UPF | 120 |
| Lesiak, 2024 | Raport epidemiologiczny | 32 szkodliwe skutki zdrowotne | populacje międzynarodowe |
Analiza najnowszych badań kohortowych i interwencyjnych jednoznacznie wskazuje, że wysokie spożycie ultraprzetworzonej żywności stanowi istotny czynnik ryzyka chorób metabolicznych. Mechanizmy obejmują deregulację gospodarki energetycznej, zaburzenia sygnalizacji hormonalnej, dysbiozę jelitową oraz indukcję stresu oksydacyjnego i stanu zapalnego. Wyniki badań potwierdzają, że ograniczenie spożycia UPF może przynieść wymierne korzyści zdrowotne, w tym poprawę parametrów metabolicznych i zmniejszenie ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego oraz cukrzycy typu 2.
Z perspektywy zdrowia publicznego konieczne jest wzmocnienie działań edukacyjnych i regulacyjnych w zakresie ograniczenia dostępności oraz konsumpcji ultraprzetworzonej żywności. W przyszłych badaniach istotne będzie również określenie progowych ilości UPF, które w sposób jednoznaczny zwiększają ryzyko chorób metabolicznych.
